Συχνά ακούμε ολοένα και περισσότερους ανθρώπους γύρω μας να δηλώνουν πως έχουν  έλλειψη σιδήρου ή  και  σιδηροπενική αναιμία. Γνωρίζετε, όμως, τις ουσιαστικές διαφορές ανάμεσα σε αυτά τα δύο; Ποιες ομάδες ατόμων  είναι πιο ευπαθείς; Τι προσφέρει ο σίδηρος και ποια τα συμπτώματα που επιφέρει  η έλλειψή του; Πώς μπορώ να εμπλουτίσω την διατροφή μου ώστε να λαμβάνω επαρκείς ποσότητές του; Αυτά είναι κάποια βασικά ερωτήματα σχετικά με τον σίδηρο, τα οποία μας ταλανίζουν  και παρακάτω αναλύονται με σκοπό να απαντηθούν .

H έλλειψη σιδήρου αποτελεί μία από τις πιο συνηθισμένες ελλείψεις σε μικροθρεπτικά συστατικά παγκοσμίως. Μάλιστα ¹ ,  το 1/3 των ανθρώπων παγκοσμίως έχουν σιδηροπενική αναιμία, δηλαδή περίπου 2 δισεκατομμύρια άνθρωποι.

Πάμε να γνωρίσουμε λίγο καλύτερα τον σίδηρο

Ο σίδηρος ( Fe) συνιστά ένα μέταλλο με σπουδαία σημασία για τον ανθρώπινο οργανισμό. Συναντάται σε διάφορες μορφές από Fe⁺⁶  έως και Fe^-2  ανάλογα με το περιβάλλον. Συγκεκριμένα, στο ανθρώπινο σώμα και στα τρόφιμα εντοπίζεται με τη μορφή Fe⁺² , τη δισθενή, οπότε αποκαλείται αιμικός σίδηρος ή σίδηρος αίμης. Συναντάται, επίσης, και με τη  μορφή Fe^+3,, οπότε ονομάζεται τρισθενής σίδηρος ή μη αιμικός. Επομένως και τα δύο είδη σιδήρου προσλαμβάνονται  από τον οργανισμό μας.

Πέψη και απορρόφηση:

Ο σίδηρος εισέρχεται στο πεπτικό μας σύστημα, όπου, αρχικά, πέπτεται στο στομάχι και στη συνέχεια απορροφάται με τη βοήθεια μεταφορέων που υπάρχουν στην επιφάνεια των κυττάρων του εντέρου. Μέσα στο εντεροκύτταρο ο σίδηρος μπορεί να επιτελέσει 3 κυρίως ρόλους:

-μπορεί είτε να χρησιμοποιηθεί από τα κύτταρα του εντέρου

-είτε να αποθηκευτεί εκεί

-είτε να περάσει στην κυκλοφορία του αίματος κι από εκεί να μεταβεί σε διάφορους ιστούς και κύτταρα που τον έχουν ανάγκη.

Ο σίδηρος, ο οποίος αποθηκεύεται, ενσωματώνεται στο μόριο της φερριτίνης με τη μορφή κυρίως Fe⁺³. Μια άλλη μορφή αποθήκευσης σιδήρου είναι και η αιμοσιδηρίνη αλλά αυτή κυριαρχεί σε υψηλά αποθέματα σιδήρου. Η φερριτίνη συντίθεται σε μια ποικιλία ιστών, όπως το έντερο, το ήπαρ, το σπλήνα, το μυελό των οστών. Ένα μέρος του σιδήρου θα βγει στην κυκλοφορία με τη βοήθεια της φεροπορτίνης, μιας μεμβρανικής μεταφορικής πρωτεΐνης που υπάρχει στα εντεροκύτταρα. Την ενεργοποίηση της φεροπορτίνης ελέγχει μια άλλη πρωτείνη, η εψιδίνη, η οποία κανονικά εμποδίζει την δράση της φεροπορτίνης όταν ο σίδηρος είναι σε περίσσεια. Στο αίμα ο σίδηρος κυκλοφορεί με τη τρισθενή μορφή προσδεδεμένος με την τρανσφερίνη. Η τρανσφερίνη είναι κατά το 1/3 κορεσμένη με σίδηρο. Στη συνέχεια, η τρανσφερίνη μεταφέρει το σίδηρο στους ιστούς με τη βοήθεια των υποδοχέων τρανσφερίνης στα κύτταρα, όπου αυτή προσδένεται. Στα κύτταρα ο σίδηρος θα απελευθερωθεί και θα ασκήσει τη δράση του.

Ποιες είναι όμως οι δράσεις του σιδήρου;

Ο σίδηρος είναι απαραίτητος για τα ερυθρά αιμοσφαίρια, καθώς αυτά περιέχουν την αιμοσφαιρίνη. Αν δούμε το μόριο της αίμης, της  χαρακτηριστικής ομάδας που περιέχεται στην αιμοσφαιρίνη, θα δούμε ότι στο κέντρο του υπάρχει σίδηρος, ο οποίος χρησιμεύει για την πρόσδεση οξυγόνου. Έτσι, λοιπόν, ο Fe είναι αναγκαίος για το σχηματισμό της αιμοσφαιρίνης και της μυοσφαιρίνης και τη μεταφορά οξυγόνου στους ιστούς και τους μύες. Αποτελεί συστατικό των κυτοχρωμάτων, ενζύμων που εμπλέκονται σε λειτουργίες όπως  αυτή της αναπνευστικής αλυσίδας. Εκτός αυτών, είναι και σημαντικό συστατικό της καταλάσης, ενζύμου που αντιμετωπίζει τις δραστικές μορφές οξυγόνου και συμβάλλει στην αντιοξειδωτική άμυνα του οργανισμού και της μϋελουπεροξειδάσης, η οποία αντιμετωπίζει τα βακτήρια.

Ας δούμε λίγο τώρα τι συμβαίνει στη σιδηροπενική αναιμία

 Ως σιδηροπενία καλείται η σταδιακή μείωση των αποθεμάτων σιδήρου και η  εξάντλησή του από τον οργανισμό. Αν η μείωση των αποθεμάτων σιδήρου είναι τέτοια που να οδηγεί και σε διαταραχή της αιμοποίησης, τότε εμφανίζεται σιδηροπενική αναιμία.

Στη σιδηροπενία παρατηρούνται :

-χαμηλή τιμή φερριτίνης, η οποία  φανερώνει μείωση αποθεμάτων

-χαμηλός σίδηρος ορού

-χαμηλός κορεσμός τρανσφερίνης

-αυξημένοι υποδοχείς τρανσφερίνης ώστε να μεταφερθεί στους ιστούς όσο το δυνατόν περισσότερος σίδηρος

Στη σιδηροπενική αναιμία μαζί με τα παραπάνω σημειώνονται επιπλέον και μειωμένη τιμή αιμοσφαιρίνης, μειωμένη τιμή μέσου όγκου ερυθρών(MCV), μειωμένη μέση περιεκτικότητα αιμοσφαιρίνης (MCH), χαμηλά ερυθρά (RBC), και χαμηλό αιματοκρίτη.

Γιατί συμβαίνει αυτό και  ποια είναι τα αίτια;

Η σιδηροπενική αναιμία μπορεί  να οφείλεται σε^1,2:

• Αυξημένες απαιτήσεις : ταχεία ανάπτυξη, εγκυμοσύνη, γαλουχία
• Αυξημένες απώλειες: έμμηνος ρύση, αιμορραγία πεπτικού, παρασιτώσεις
• Διατροφικά ανεπαρκή πρόσληψη: χορτοφαγία, αποχή από  ζωικά τρόφιμα, δίαιτες πλούσιες σε οξαλικά, τανίνες, φυτικές ίνες.
• Μειωμένη απορρόφηση: κοιλιοκάκη, γαστρεκτομή (δε μπορεί να γίνει σωστά η πέψη), αχλωρυδρία (το υδροχλωρικό οξύ είναι απαραίτητο, ώστε να γίνει η πέψη του σιδήρου), λοίμωξη με Ε.coli, εκτομή τμήματος του εντέρου, παχυσαρκία (στην παχυσαρκία η εψιδίνη, ως πρωτείνη οξείας φάσης, είναι αυξημένη λόγω φλεγμονής, με αποτέλεσμα να εμποδίζει την απορρόφηση σιδήρου).
• Παθολογική λειτουργία τρανσφερρίνης: συγγενής ατρανσφερριναιμία, αυτοαντισώματα έναντι του υποδοχέα της τρανσφερίνης.

Υπάρχουν κάποιοι παράγοντες που επηρεάζουν την απορρόφηση του σιδήρου;

Ο σίδηρος επηρεάζεται είτε θετικά  είτε αρνητικά από τη διατροφή.

Θετικά στην απορρόφηση του μη αιμικού σιδήρου δρουν οξέα, όπως το ασκορβικό οξύ (βιταμίνη C), γι’ αυτό και είναι καλό να συμπεριλαμβάνουμε κάποια πηγή της σε κάθε γεύμα,  το κιτρικό, σάκχαρα, όπως η φρουκτόζη ή η σορβιτόλη, αμινοξέα, όπως η κυστείνη και η βλεννίνη-μια πρωτείνη που παράγεται από τα εντεροκύτταρα. Πολύ σημαντικός για την απορρόφηση του σιδήρου είναι  και ο χαλκός.

 Παρακωλυτικούς παράγοντες στην απορρόφηση του σιδήρου αποτελούν  το φυτικό οξύ, το οποίο υπάρχει στο καλαμπόκι και στα δημητριακά, το EDTA, καθώς και κάποια θρεπτικά συστατικά, όπως το ασβέστιο, το μαγγάνιο και το νικέλιο. Το ασβέστιο ( Ca) εμποδίζει την απορρόφηση του σιδήρου και των δύο μορφών του και έτσι συστήνεται η κατανάλωση κάποιας πηγής ασβεστίου αρκετή ώρα μετά την πρόσληψη πηγής σιδήρου, περίπου 2 ώρες μετά. Επίσης, αρνητικά φαίνεται να επιδρούν  τα συμπληρώματα ψευδαργύρου και μαγγανίου.  Ουσίες, όπως οι ταννίνες που βρίσκονται σε μεγάλες ποσότητες στο τσάι και τον καφέ, εμποδίζουν την απορρόφηση του σιδήρου για αυτό θα πρέπει να καταναλώνονται  αρκετά αργότερα από την κατανάλωση σιδήρου (είτε αυτό είναι σε γεύμα είτε με μορφή συμπληρώματος). Το ίδιο ισχύει και για τα οξαλικά οξέα, που εντοπίζονται σε τρόφιμα όπως το σπανάκι, τα παντζάρια, τα βατόμουρα, η σοκολάτα, το κακάο, οι μελιτζάνες κ.ά.( βλέπε πάνω).

Ποια είναι τα συμπτώματα της έλλειψης σιδήρου και της σιδηροπενικής αναιμίας;

Η έλλειψη σιδήρου με παράλληλη έμφαση αναιμίας οδηγεί σε μειωμένη μεταφορά οξυγόνου στους ιστούς, άρα κόπωση και αδυναμία. Γενικά υπάρχει και δυσκολία συγκέντρωσης, δύσπνοια και ταχυκαρδία. Μπορεί, ακόμη, να εμφανιστεί και το λεγόμενο «σύνδρομο ανήσυχων ποδιών», που χαρακτηρίζεται από ακούσιες κινήσεις των ποδιών κυρίως κατά τη διάρκεια του ύπνου. Κλινικά συμπτώματα και σημεία της σιδηροπενικής αναιμίας είναι η λεία γλώσσα, η κοιλονυχία (κοίλα νύχια),  η γωνιακή χειλίτιδα, οι  περίεργες διαιτητικές συνήθειες (π.χ. κατάποση χώματος),  η καθυστέρηση της ανάπτυξης στα παιδιά².

Κατευθυντήριες οδηγίες για τη σιδηροπενική αναιμία. Τι μπορώ να κάνω εάν έχω σιδηροπενική αναιμία;

Η ύπαρξη σιδηροπενικής αναιμίας απαιτεί παρακολούθηση από ιατρό. Πρώτα ερευνάται το αίτιο που ίσως να προκάλεσε την έλλειψη σιδήρου Πολύ συχνά οι ειδικοί προτείνουν κατά τη θεραπεία της σιδηροπενικής αναιμίας συμπληρώματα σιδήρου, σε περίπτωση που η διατροφή από μόνη της δεν επαρκεί για την αντιμετώπιση του προβλήματος. Η συμπληρωματική χορήγηση σιδήρου περιλαμβάνει τη λήψη στοιχειακού σιδήρου σε δοσολογία 60-200mg ημερησίως.

Τα σκευάσματα είναι:

-θειικός σίδηρος  : αυξημένη βιοδιαθεσιμότητα και χαμηλό κόστος, αλλά αυξημένες ανεπιθύμητες ενέργειες

-γλυκονικός σίδηρος

-φουμαρικός σίδηρος

Η πιο αποτελεσματική μορφή είναι ο θειικός σίδηρος καθώς έχει καλύτερη απορρόφηση ιδίως όταν λαμβάνεται με άδειο στομάχι. Δυστυχώς, όμως, εμφανίζει αρκετές ανεπιθύμητες ενέργειες, όπως κοιλιακό άλγος, δυσκοιλιότητα ή διάρροια, ναυτία. Γι’ αυτό, λοιπόν προτείνεται η λήψη του συμπληρώματος να γίνεται παράλληλα με τη λήψη τροφής – βέβαια έτσι ίσως να μειώνεται η απορρόφηση- ή να διαιρεθεί η συνολική ημερήσια δόση. Παλαιότερα δίνονταν 2-3 δόσεις ημερησίως συμπληρώματα σιδήρου από το στόμα κάθε μέρα. Ωστόσο, τελευταία φαίνεται ότι η καθημερινή δόση συμπληρωμάτων σιδήρου αυξάνει την εψιδίνη και μπλοκάρει την απορρόφηση του σιδήρου, ενώ η εναλλάξ χορήγηση σιδήρου μέρα παρά μέρα, αύξησε την απορρόφηση σιδήρου και την αιμοσφαιρίνη σε γυναίκες².Για να εφαρμοστεί, βέβαια, η εναλλάξ αυτή χορήγηση χρειάζονται περαιτέρω μελέτες. Πάντα η συμπληρωματική χορήγηση γίνεται με τη επίβλεψη ενός γιατρού. Υπάρχουν  πάντως και περιπτώσεις όπου απαιτείται ενδοφλέβια χορήγηση σιδήρου, όπως στην ανεξέλεγκτη απώλεια αίματος,  στους αιμοκαθαιρόμενους ασθενείς, στους πάσχοντες από δυσαπορρόφηση, ή και όταν η από του στόματος χορήγηση δεν είναι εφικτή².

Πώς μπορούμε πάντως να προλάβουμε την ανεπάρκεια σιδήρου και την εμφάνιση σιδηροπενικής αναιμίας όταν αυτή  οφείλεται σε μειωμένη πρόσληψη σιδήρου;

Ο Fe δε θα πρέπει να λείπει από τη διατροφή μας, ειδικά σε ευπαθείς ομάδες, όπως βρέφη, έγκυες, θηλάζουσες, παιδιά στην εφηβεία και την ανάπτυξη και γυναίκες προ εμμηνόπαυσης. Οι απαιτήσεις σε σίδηρο³ είναι 8-10mg για άντρες και γυναίκες μετά της εμμηνόπαυσης , 15-18mg για γυναίκες προ εμμηνόπαυσης, 30mg περίπου κατά την εγκυμοσύνη και 9mg για το θηλασμό.

Ας δούμε τώρα πως μπορούμε να φτάσουμε τα ποσά αυτά μέσω της διατροφής:

• 90g κοτόπουλο ( μια παλάμη) =0,9-1,2mg Fe
• 90g γαλοπούλα = 2mg Fe
• 90g χοιρινό=0,7mg Fe
• 90g μοσχάρι φιλέτο=1,3mg Fe
• 90g συκώτι μοσχαρίσιο=5,8 mg Fe  χοιρινό=15,2mg Fe
• 90g τόνος=0,6mg Fe
• 90g στρείδια=5,5mg Fe
• ½ φλιτζάνι(120ml) μαγειρεμένα όσπρια=2,4-3,3mg Fe
• 1 αυγό= 0,6mg Fe
• 30g κάσιους=1,7mg Fe
• 1 κ.σ. ηλιόσποροι=1,9mg Fe
• μπρόκολο (1 μέτριος βλαστός) = 2,1mg Fe
• ψωμί ολικής άλεσης= 1mg Fe

Στην περίπτωση της εγκυμοσύνης είναι αρκετά δύσκολο να επιτευχθεί ποσότητα των 30mg σιδήρου ημερησίως και γι’ αυτόν το λόγο πολλοί γυναικολόγοι δίνουν συμπληρώματα σιδήρου.

Θα πρέπει να γίνει ιδιαίτερη αναφορά στις μορφές του σιδήρου που απορροφώνται πιο εύκολα. Η αλήθεια είναι ότι ο αιμικός σίδηρος ή Fe⁺² απορροφάται σε μεγαλύτερο ποσοστό, περίπου στο 20%, ενώ η απορρόφηση του μη αιμικού σιδήρου αγγίζει το 5%. Ο αιμικός σίδηρος περιέχεται κυρίως σε ζωικές τροφές, ενώ  ο μη αιμικός σίδηρος, κυρίως στα τρόφιμα ζωικής προέλευσης.

Καταλαβαίνουμε, λοιπόν, ότι ο σίδηρος είναι ένα μέταλλο αρκετά σημαντικό για τον ανθρώπινο οργανισμό και η σοβαρή έλλειψή του μπορεί να οδηγήσει σε εμφάνιση σιδηροπενικής αναιμίας. Ας του δώσουμε λοιπόν την έμφαση που του αξίζει εντάσσοντάς τον στην καθημερινότητά μας.

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

1. The Journal of the Hellenic Society of  Hematology Y(2013)‘Αίμα τεύχος1’.
2. Sant-Rayn, P.  Jason,T Martina U, M. Dorine W, S. (2021). ‘Iron deficiency’,Lancet.
3. Food and nutrition board, institute of medicine. Dietary Reference Intakes.
4. Crofton,R.et.al ‘inorganic zinc and the intestinal absorption of ferrous iron’. Am J ClinNutr 2010.